دورية أكاديمية
أعرض في EDS

Câhiliye Arap Hac Ritüellerinin Kur’an’daki Menâsikle Diyalektik İlişkisi

التفاصيل البيبلوغرافية
العنوان: Câhiliye Arap Hac Ritüellerinin Kur’an’daki Menâsikle Diyalektik İlişkisi
المؤلفون: Emrah Di̇ndi̇
المصدر: Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, Vol 21, Iss 1, Pp 577-638 (2017)
بيانات النشر: Cumhuriyet University, 2017.
سنة النشر: 2017
المجموعة: LCC:Islam. Bahai Faith. Theosophy, etc.
مصطلحات موضوعية: jāhiliyyā, ḥajj, umrah, rituals, qurʾān, revelation-reality, hac, umre, ritüeller, câhiliye, kur’an, vahiy-vakıa, Islam. Bahai Faith. Theosophy, etc., BP1-610
الوصف: Bu makalede, Kur’an’daki hac menâsikinin nass-olgu, vahiy-vakıa diyalektiği içinde okunması ve bu menâsikin İslâm öncesi câhiliye Arap ve antropolojik temellerinin ortaya konulması suretiyle, Kur’an’ı, kendi döneminin dinamik kültürü içinde anlama metodolojisine katkı sunulması hedeflenmiştir. Kur’an’a yansımış olan Hac tasavvur ve teâmüllerinin ibdâ‘ ve îcât mahiyetinde sil baştan hususlar olup-olmadığı problemi burada irdelenmeye çalışılmıştır. Aynı şekilde tenzihatçı ve takdisatçı, bir o kadar apolojik bir edayla İslâm âlimlerininin büyük bir çoğunluğu tarafından metafizik temellere yani Hz. İbrahim ve Hz. Âdem’e oradan da Tanrısal Ruh’a (Cebrâîl) ircâ‘ edilen (dayandırılan) hac menâsikinin bu ircâ‘sının, vakıaya mutabık ve muvafık olup-olmadığı da tartışılmıştır. Klasik kaynaklardan câhiliyeye ilişkin verileri elde etme, bu verilerin analizlerini yaparak bir senteze varma şeklinde takip edilen yöntem neticesinde, Kur’an’ın hac menâsikinin, şirk unsurlarından ayıklanmış ve tevhitle mayalanmış, İslâm öncesi Hicaz bölgesi Arap ve diğer kadîm toplumların ilah evleri ritüellerinin bir devamı niteliğinde olduğu anlaşılmıştır.Câhiliye Arapların dinî tasavvurları, tahayyülleri ve aynı zamanda ritüelleri, âdât ve tekâlitleri anlaşılmadan bu topluma hitaben inmiş olan Kur’an’ın doğru anlaşılmasında ciddi sorunların ortaya çıkacağı kaçınılmazdır. Şöyle ki Kur’an’da da “Arabî bir Kur’an”, “Arabî bir hüküm”, “Arabî bir lisân” terkipleriyle ifade edildiği üzere Allah Teâlâ, yedinci yüzyıl Hicaz bölgesi Arapların tasavvur ve tekâlitlerini esas alarak onların dil ve kültür kalıplarında onlara hitap etmiştir. Bu nedenle Kur’an’ı içinde vücut bulduğu bu sosyo-kültürel gerçeklikten soyutlayarak, kasd-ı ilahiyi istinbât ve istihrâç etmede, iki kapak arasına sıkışmış bir metin olarak masa başında gerçekleştirilecek her tür okuma ve anlama eyleminin ne kadar gayret edersek edelim hiç şüphesiz sadra şifa vermeyeceği bir gerçekliktir.O bakımdan biz bu çalışmada Kur’an’ın, telbiye, ihram, Arafat, Müzdelife ve Mina vakfeleri, şeytan taşlama, Hacer-i Esved’i selamlama (istilâm), tavaf, sa’y, zemzem suyu ile teberrük, hedy kurbanı, halk ve taksiri (saçı kesme ve kısaltma) içine alan, namaz ve oruç gibi, Kur’an’ın en temel ibadetleri arasında yer alan Hac ve Umre ibadetini, vahyin doğup büyüdüğü tarih sahnesinde İslâm’a yakın son iki yüz yılı kapsayan ikinci câhiliye dönemi Arapların dinî tahayyül, tasavvur, âdât ve tekâlit havzasında okumaya ve anlamaya çalıştık. Her ne kadar Hz. Muhammed’i ve onun ümmetini tazîz ve tebcîl adına takdisatçı ve tenzihatçı ve bir okadar da apolojik bir dil ile İslâm âlimlerinin büyük bir çoğunluğu tarafından, hac menâsiki metafizik temellere yani Hz. İsmail’e, İbrahim’e hatta Adem’e oradan da Cebrâil’e ircâ‘ edilmiş ve bunlardan tevarüs eden bir ibadet olduğu hipotezi ileri sürülmüş olsa da biz, burada Hac/Umre menâsikinin gerçekten vahiy orijinli mi yoksa Sami, İbrani ve Arap kültür mirası mı olduğu problemini tartıştık. Bu ritüellerin câhiliye Arapları yahut daha kadîm toplumlarca maruf olup-olmadığını, onların dinî-içtimaî âdât ve tekâlitleri arasında yer alıp almadığı sorununu irdelemeye, tayin ve tespit etmeye çalıştık.Şunu da ifade etmek gerekir ki câhiliye Arapların hac ritüelleriyle ile ilgili müstakil bir çalışmaya henüz rastlamış değiliz. Bununla beraber, gerek kadîm kaynaklarda gerekse de çağımız kitap, makale ve sempozyum çalışmalarında câhiliyede ibadetler başlığı altında bu konuya yer yer temas edilmiştir. Nevar ki bu tür çalışmalarda Kureyş’in cahiliyedeki Hac ve Umre ibadetlerine zaman zaman atıf yapılmış olsa da vahiy-vakıa, nass-olgu ilişkisi bağlamında derinlemesine kayda değer analitik bir araştırma yapıldığını söylemek oldukça zordur. O bakımdan bu makale, İslâm’a bitişik câhiliye dönemi Hicaz bölgesi Arapların Hac tasavvur ve teamüllerini etraflıca ele almış, bunlara ilişkin rivayetleri toplamış olmak ve Kur’an’ın bu ritüellerini vücut bulduğu tarih ve kültür havzasında vahiy-vakıa, nass-olgu, hitap-muhatap diyalektiği içinde eş zamanlı okumakla özgün bir değere sahip olduğu ve bu alanda bir boşluğu dolduracağı, kanaatindeyiz. İşte Kur’an’da yer alan Hac menâsikinin ibdâ‘ ve icât mahiyetinde İslâm’la ortaya çıkan ritüeller olup-olmadığı, geleneğimizde câhiliyede var olup da Kur’an’a yansımış her şeyi Hz. İbrahim ve İsmail’e hatta Adem’e ircâ‘ etmenin, malum Arap ananesinin bir ürünü mü yoksa gerçekten vahyin (Kur’an’ın) “mutabakâtun li’l-vâki‘” yani Arap olgusallığına, Arap vakıasına mutabık ve muvafık hükümler bina etmesinin bir mahsülü mü olduğu sorununu irdelediğimiz bu araştırma neticesinde şu sonuçlara ulaşılmıştır.Kur’an’ın Hac ve Umre menâsikinin zannedildiği gibi, Kur’an’ın, daha genel bir ifadeyle İslâm’ın ibdâ‘ ve îcâd mahiyetinde inşa ettiği hususlar olmadığı, câhiliye döneminde Kureyş’in gerekse de diğer Arapların kısmı azamının takdis ve ta‘zim ettiği semboller arasında yer aldığı müşahede edilmiştir. Aynı zamanda bu çalışmada, Kur’an’ın bir boşlukta vücût bulmadığı ve bir boşluğa hitap etmediği, o günkü Arapların dinî tasavvur, tahayyül ve teamülleri çerçevesinde forma büründüğü, müfessirlerin ifade ettiği gibi Allah’ın onların güzel ve hoş gördükleri (bimâ ‘arafûhu ve bimâ ehsenûhu) şeylerle onlara hitap ettiği Hac ve Umre menâsiki özelinde bir bakıma gözler önüne serilmiştir. Yine bu çalışmada, geleneğimizde Kur’an’a yansımış her şeyi İbrahim ve İsmail’e ircâ‘ etmenin, İslâm’ı takdis, ta‘zim, tebcîl etmenin, onu câhiliyeden tenzih etme tarzında ortaya çıkan apolojik bir anlayışın ürünü olduğu, aslında İslâm öncesi Sami (İbrani, Arap) adât ve tekâlidinden tevarüs edegelen bu ritüellerin Kur’an’da yer almasının, gerçekte vahyin (Kur’an’ın) “mutabakâtun li’l-vâki’” yani vakıaya mutabık ve muvafık bir tarzda nazil olmasının bir başka ifadeyle yedinci yüzyıl Arap olgusallığı ve vakıasını hesaba katmasının bir sonucu olduğu ortaya konulmuştur.Kısaca bugün İslâm dünyasında gerek Hac aylarında gerekse de vesair zamanlarda, yüksek sesle Tanrıya seslenme (telbiye), ilah evleri mabet ritüellerine özgü günahsız elbiselere bürünme (ihram), Arafat, Müzdelife, Mina gibi dağ kült ve ayinleri (vakfe), şeytan taşlama (ramyü’l-cimâr), kutsal taş Hacer-i Esved’i selamlama (istilâm), köşegenli ilah evinin etrafında dönme (tavaf), mukaddes Safa ve Merve kayaları arasında yürüme (sa’y), İlah evi sularını (zemzem)i kutsama ve onunla kutsanma (teberrük), İlah evine kurban (hedy) takdimi ve saçı kesip kısaltmak (halk ve taksir) gibi bir kısmına Kur’an’ın atıf yaptığı bu ritüellerin, câhiliye Arapların meçhulü olmadığı, başka bir deyişle Kur’an’ın, silbaştan ibdâ‘ ve îcât mahiyetinde mukaddes kıldığı yeni bir teşri‘ olmadığı, bu ayinlerin câhiliye dönemi Kureyş teamüllerinde köklerinin var olduğu, hatta daha kadîm toplumlara İbranilere, İsrailoğullarına kadar uzandığı görülmüştür. Dolayısıyla İslâm’ın maslahat ve makasıdı, tevhid öğretisi ve temel ilkeleriyle çelişip de iptal edilenler hariç tutulursa, tashih, tağyir ve tebdilleriyle birlikte hem Hz. Peygamber’in getirdiği hem de Kur’an’ın yer yer resmettiği tasavvur ve teamüllerin, itikat ve ibadetlerin, câhiliye dönemi Arap toplumu vakıasına, onlarda yaygın olan Allah’a yakınlaşma âdât ve geleneklerine mutabık ve muvafık şeyler olduğu, Allah’ın onların anladıkları, bildikleri, tecrübe ve tatbik edegeldikleri şeylerle onlara hitap ettiği sonucuna varılmıştır.
نوع الوثيقة: article
وصف الملف: electronic resource
اللغة: English
Turkish
تدمد: 2528-9861
2528-987X
Relation: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuid/issue/27617/307993?publisher=cumhuriyet; https://doaj.org/toc/2528-9861; https://doaj.org/toc/2528-987X
DOI: 10.18505/cuid.307993
URL الوصول: https://doaj.org/article/77790848fd1d4aa08f27331085056a6c
رقم الأكسشن: edsdoj.77790848fd1d4aa08f27331085056a6c
قاعدة البيانات: Directory of Open Access Journals
الوصف
تدمد:25289861
2528987X
DOI:10.18505/cuid.307993